Chemistry Made Fun !

Bab 1 - Pengenalan Kepada Kimia (Introduction to Chemistry)

Kimia dan Kepentingannya

Manusia yang menggunakan proses kimia sebelum 500 BC untuk mengekstrak logam seperti tembaga (copper) dan besi (iron) untuk membuat perhiasan. Mereka juga mengetahui cara-cara untuk membuat seramik (ceramics) daripada tanah liat (clay). Walau bagaimanapun, mereka tidak dapat menjelaskan proses kimia yang berlaku.

1700 tahun seterusnya, sejarah kimia telah dikuasai oleh pseudo-sains dipanggil 'alchemy' (pseudo ertinya tidak tulen atau palsu).

'Alchemy' berasal dari perkataan Arab, 'al-kimiya' (kimiya = seni yang bertukar-tukar/berubah-ubah).

Ahli kimia di Mesir percaya mereka boleh menukar logam yang murah seperti plumbum menjadi emas. Usaha mereka tidak berjaya, tetapi sepanjang usaha tersebut mereka;

• mendapat penemuan baru bahan-bahan lain seperti merkuri (mercury), antimoni (antimony), sulfur (sulphur) dan fosforus (phosphorus).
• memajukan beberapa teknik manipulasi kimia.
• mempelajari cara-cara untuk menyediakan beberapa asid galian (mineral acids) seperti asid sulfurik (sulphuric), asid hidroklorik (hidrochloric) dan asid nitrik (nitric).

Ilmu kimia moden (modern chemistry) dipelopori seorang lelaki berbangsa Inggeris bernama Robert Boyle. Pada tahun 1661, beliau menulis sebuah buku yang berjudul 'The Sceptical Chymist' yang memperkenalkan konsep moden unsur-unsur kimia (chemical elements).

Unsur (element) adalah bahan yang TIDAK BOLEH dipecahkan (broken down) kepada bahan yang lebih ringkas dengan menggunakan proses kimia.

Dalam abad yang berikutnya, banyak unsur ditemui.

Kepentingan Kimia

Ilmu kimia (chemistry) ialah sains yang berkenaan dengan komposisi bahan-bahan, bentuk asas jirim dan interaksi antara mereka.

Bahan kimia terdiri daripada satu atau lebih daripada elemen-elemen (unsur-unsur) di bumi kita.

Bahan kimia adalah penting dalam kehidupan kita. Berikut adalah beberapa contoh kepentingan kimia.

• Perubatan: untuk memerangi penyakit dan memanjangkan jangka hayat.
• Baja dan racun perosak: meningkatkan hasil tanaman.
• Pengawet: membantu memanjang masa penyimpanan makanan.
• Bahan yang digunakan untuk membuat pakaian seperti kapas (cotton), sutera (silk) dan nilon (nylon).
• Bahan binaan seperti simen (cement), konkrit (concrete) dan kaca (glass).
• Komponen (components) automobil dan komputer.
• Produk pengguna seperti sabun (soap) dan bahan pencuci (detegent).

Jadual di bawah menunjukkan beberapa contoh penggunaan bahan kimia dalam kehidupan seharian kita.

Nama Bahan	Formula Kimia	Kegunaan
Oksigen (Oxygen)	O2	Pernafasan dan pembakaran
Nitrogen	N2	Pembuatan ammonia
Karbon dioksida (Carbon dioxide)	CO2	Dalam fotosintesis dan dalam pembuatan minuman berkarbonat.
Natrium klorida (sodium chloride)	NaCl	Pemeliharaan makanan, cth: ikan masin.
Propena (Propene)	C3H6	Pembuatan bahan plastic.
Formaldehid (Formaldehyde)	HCHO	Pemeliharaan specimen biologi.
Ferum (II) sulfat (Iron(II) sulphate)	FeSO4	Pil untuk merawat anemia
Dichlorodiphenyl-trichloroethane (DDT)	(ClC6H4) 2CHCCl3	Sebagai racun serangga. Cth: kawalan nyamuk.
Aspirin	CH3COOC6H4COOH	Dadah analgesik untuk merawat kesakitan dan demam
Kalsium sulfat (Calsium sulphate) hemihydrate	2CaSO4.H2O	Digunakan sebagai cast untuk menyokong tulang patah mangsa kemalangan.
Keluli tahan karat (Stainless steel)	80% iron + 18% chromium + 1% copper + 1% antimony	Untuk membuat perkakas dapur seperti periuk, pisau, sudu dan garfu.
Aloi tembaga-nikel (Copper nickel-alloy)	25% nickel + 75% copper	Untuk membuat duit syiling.
Urea	CO(NH2) 2	Baja.
Asid borik (Boric acid)	H3BO3	Untuk memelihara makanan laut seperti ikan dan sotong.
Asid sulfuric (Sulphuric acid)	H2SO4	Sebagai elektrolit dalam pengumpulan asid plumbum
Etanol (Ethanol)	C2H5OH	Sebagai pelarut dan pembuatan perindustrian kimia.
Sodium borate	Na2B4O7	Racun lipas.
Zink fosfid (Zinc phosphide)	Zn3P2	Racun tikus.
Sodium stearete	C17H35COONa	Sabun.
Natrium nitrit (Sodium nitrite)	NaNO2	Pemeliharaan makanan seperti daging burger dan sosej.
Ethanoic/Asetic acid	CH3COOH	Pemeliharaan buah-buahan dan pembuatan perisa makanan.
Magnesium oksida (magnesium oxide)	MgO	Pil anti-asid untuk merawat pesakit gastrik.
Sodium bikarbonat (Sodium bicarbonate)	NaHCO3	Serbuk penaik.
Kalsium karbonat (Calsium carbonate)	CaCO3	Kalsium tambahan.

Ahli kimia di seluruh dunia amat giat menjalankan penyelidikan untuk menghasilkan bahan-bahan baru untuk meningkatkan kualiti hidup kita.

Dalam ilmu kimia, kita mengkaji:

• Unit asas yang membentuk bahan-bahan ini.
• Bagaimana bahan kimia berinteraksi antara satu sama lain.
• Bagaimana untuk menggunakan pengetahuan tentang sifat-sifat-bahan kimia bagi menghasilkan bahan-bahan yang baru.

Kaedah Saintifik

Kimia ialah cabang sains yang amat mementingkan eksperimen sama seperti Biologi dan Fizik yang mana ianya memerlukan kajian saintifik.

Terdapat beberapa garis panduan asas dalam usaha mendekati mana-mana penyelidikan saintifik. Garis panduan ini adalah dikenali sebagai kaedah saintifik (penyiasatan saintifik).

Kaedah saintifik adalah satu pendekatan yang sistematik dalam penyelidikan. Ianya terdiri daripada langkah-langkah berikut:

1. Membuat pemerhatian tentang situasi.
   Penyelidikan saintifik bermula dengan pemerhatian. Sebagai contoh, seorang pelajar mengalami dan memerhatikan keadaan seperti berikut:
   
   Apabila dia menambah 20g gula 100cm³ air panas dan dikacau, semua gula tersebut yang dilarutkan. Walau bagaimanapun, apabila 20g gula ditambah kepada 100cm³ air pada suhu bilik dan dikacau, masih terdapat sebahagian gula tidak larut dalam air. Beliau juga mendapati bahawa jika 20g gula ditambah 200cm³ air pada suhu bilik dan dikacau, semua gula larut di dalamnya, tetapi tidak semua 20g gula akan larut dalam 100cm³ air pada suhu bilik.
2. Mengenal pasti pemboleh ubah.
   Pemboleh-ubah adalah satu faktor yang memberi kesan kepada keputusan eksperimen.Faktor-faktor yang mempengaruhi kelarutan gula di dalam air adalah dipanggil pemboleh-ubah. Didapati bahawa suhu dan isipadu air mempengaruhi kelarutan gula di dalam air.
   
   Pemboleh-ubah dikawal adalah faktor yang dimalarkan sepanjang eksperimen.Untuk mengkaji kesan suhu terhadap kelarutan gula di dalam air, isipadu air yang digunakan didalam eksperimen mestilah dimalarkan. Isipadu air tersebut dipanggil pemboleh-ubah dikawal (controlled variable).
   
   Pemboleh-ubah yang bertukar sepanjang eksperimen dijalankan dipanggil pemboleh-ubah dimanipulasi. Satu eksperimen boleh dijalankan dengan memanaskan air kepada suhu 30°C, 40°C, 50°C, 60°C dan 70°C. Jisim gula yang larut pada suhu air yang berbeza kemudiannya disukat. Suhu air tersebut dipanggil pemboleh-ubah dimanipulasi (manipulated variable).
   
   Pemboleh-ubah bertindak balas adalah pemboleh-ubah yang memberi respons kepada perubahan yang disebabkan oleh pemboleh-ubah dimanipulasi. Jumlah gula yang larut dalam air pada suhu yang berbeza dipanggil pemboleh-ubah bertindak balas (responding variable).
   
   Oleh itu,
   Pemboleh-ubah dimanipulasi → Suhu air.
   Pemboleh-ubah bertindak balas → Jumlah gula yang larut dalam air pada suhu yang berbeza.
   Pemboleh-ubah dikawal → Isipadu air.
3. Mencadangkan satu kenyataan masalah.
   Ini adalah soalan yang mengenal pasti masalah yang berkaitan dengan pemerhatian.
   'Adakah kebolehlarutan gula meningkat berkadar terus dengan peningkatan suhu air?'
   
   Seterusnya, ini akan membawa kepada pembentukan hipotesis.
4. Membentuk/membuat hipotesis.
   Hipotesis adalah cadangan, idea, teori, atau apa-apa pernyataan lain yang diterima pakai sebagai titik permulaan untuk perbincangan, penyiasatan atau kajian. Sebagai contoh, untuk mengkaji kesan suhu air pada jumlah gula yang larut, hipotesis akan berbentuk seperti berikut;
   'Semakin tinggi suhu air, lebih besar jumlah gula yang boleh larut di dalamnya.'
   
   
5. Radas dan bahan-bahan.
   Apabila merancang eksperimen, radas yang sesuai dan bahan-bahan yang diperlukan untuk menjalankan eksperimen mestilah dipilih.
6. Penyenaraian prosedur kerja.
   Prosedur adalah senarai langkah-langkah yang perlu diambil untuk menjalankan eksperimen. Adalah lebih baik untuk menyenaraikan langkah-langkah dalam bentuk fakta (point).
7. Menjalankan eksperimen.
   Selepas merancang eksperimen, ahli sains akan menjalankan eksperimen mengikut prosedur.
8. Mengumpul data.
   Kemudian, seseorang ahli sains itu mestilah merekodkan keputusan eksperimen dengan tepat. Beliau juga tidak sepatutnya mengubah keputusan eksperimen dan mesti bersikap jujur.
9. Mentafsir data dan membuat kesimpulan.
   Selepas mengumpul data, seseorang ahli sains akan menganalisis keputusan eksperimen tersebut. Keputusan boleh dipersembahkan atau dibentangkan dalam pelbagai bentuk seperti jadual, graf atau pengiraan. Kemudian, seseorang ahli sains itu perlu kepada membuat satu kesimpulan berdasarkan keputusan eksperimen.
10. Menulis laporan.
    Akhir sekali, seseorang ahli sains itu perlu menulis sebuah laporan tentang hasil serta kerja-kerja yang telah dilakukannya. Ini bagi membolehkan serta memudahkan beliau untuk berkomunikasi dengan ahli-ahli sains yang lain.

Bab 2 - Struktur Atom (The Structure of Atom)

Jirim

Kimia (chemistry) adalah kajian mengenai jirim (matter), komposisi dan perubahan yang dilaluinya.

Jirim (matter) adalah apa jua benda (samada hidup atau bukan hidup) yangmemenuhi ruang (occupies space) dan mempunyai jisim (mass). Dalam erti kata lain, jirim adalah apa jua benda yang mempunyai isipadu (volume) dan jisim.

Contoh jirim adalah buku, pen, kerusi, air, udara dan tumbuh-tumbuhan. Contoh bukan jirim (non-matter) adalah seperti elektrik dan cahaya.

Teori zarah menyatakan jirim terdiri zarah diskret yang sangat kecil. Kajian sifat zarah dalam jirim adalah seperti berikut:

1. Susunan zarah dalam pepejal.
2. Susunan zarah dalam cecair.
3. Susunan zarah dalam gas.

Zarah asas yang membentuk jirim adalah atom, molekul atau ion.

Kewujudan zarah adalah disokong oleh beberapa pemerhatian (observation). Antara contohnya adalah seperti berikut:

• Apabila setitik dakwat biru jatuh ke dalam air didalam sebuah bikar, warna biru dakwat tersebut merebak ke seluruh air. Ini menunjukkan bahawa dakwat terdiri daripada zarah dalam gerakan (particles in motion).
• Apabila paip gas di makmal dibuka, bau gas dapat dikesan dengan serta-merta. Ini menunjukkan bahawa gas juga adalah terdiri daripada zarah dalam gerakan.

Unsur (element) adalah bahan yang tidak boleh dijadikan apa-apa jua yang lebih mudah atau diringkaskan lagi melalui sesuatu tindak balas kimia.

Zarah dalam beberapa unsur (element) terdiri daripada atom. Sebagai contoh, logam seperti emas, tembaga, besi, zink, kesemuanya terdiri daripada atom.

Sebatian (compound) adalah bahan yang boleh dibuat kepada sesuatu yang lebih kecil melalui tindak balas kimia.

Sebatian (compounds) mengandungi lebih dari satu unsur. Unsur-unsur dalam suatu sebatian itu tidak hanya bercampur-campur antara satu sama lain, ianya juga beserta dengan daya yang kuat yang dipanggil ikatan kimia (chemical bond). 

Sebatian tidak mempunyai sifat-sifat yang sama seperti unsur-unsur yang terkandung di dalamnya. 

Suatu sebatian adalah:

• Dibentuk oleh tindak balas kimia.
• Mempunyai sifat yang berbeza daripada unsur-unsur yang terkandung didalamnya.

Zarah dalam sebatian boleh terdiri daripada molekul atau ion.

Molekul terdiri daripada dua atau lebih atom-atom yang dipegang bersama (held together) oleh suatu ikatan kimia. Molekul juga adalah zarah yang tidak bercas.

Molekul boleh terdiri daripada atom dari unsur yang sama, contohnya molekul oksigen (O2), molekul nitrogen (N2), molekul hidrogen (H2) dan molekul sulfur (S8).

Molekul boleh juga terdiri daripada atom dari dua atau lebih unsur yang tidak sama, contohnya molekul air (H2O) yang terdiri daripada dua atom hidrogen dan satu atom oksigen, dan karbon dioksida (CO2) yang terdiri daripada satu atom karbon dan dua atom oksigen.

Sesetengah molekul boleh menjadi terlalu besar, contohnya kuinin (quinine) yang merupakan dadah yang digunakan bagi merawat pesakit malaria, mempunyai formula C₂₀H₂₄N₂O₂.

Walau bagaimanapun, beberapa sebatian terdiri daripada atom atau kumpulan atom yang membawa cas positif atau negatif. Zarah bercas (charged particle) tersebut dipanggil ion. Sebagai contoh, garam, NaCl, terdiri daripada ion natrium (Na⁺) dan ion klorida (Cl^-). Karat pada paku besi terdiri daripada ion ferum (III) (Fe³⁺) dan ion oksida (O^2-).

Ion-ion yang bercas positif dipanggil kation (cation). Sebagai contoh, ion natrium (Na⁺) dan ion ferum (III) (Fe³⁺) adalah kation.

Ion-ion yang bercas negatif dipanggil anion. Sebagai contoh, ion klorida (Cl^-) dan ion oksida (O^2-) adalah anion.

Secara umumnya, logam membentuk ion positif manakala bukan logammembentuk ion negatif. Beberapa contoh kation dan anion adalah sepert jadual di bawah.

Teori Zarah Jirim

Jirim (matter) ialah sebarang benda yang mempunyai jisim dan memenuhi ruang.

Jirim dikelaskan kepada unsur dan sebatian.

Unsur merupakan bahan yang terdiri daripada satu jenis atom sahaja. Unsur dibahagikan kepada unsur logam (logam besi) dan unsur bukan logam (oksigen).

Sebatian ialah bahan yang terdiri daripada dua atau lebih unsur yang terikat secara kimia. Sebatian dibahagikan kepada sebatian ion dan sebatian kovalen.

Mengikut teori zarah jirim;

1. Jirim terdiri daripada zarah-zarah yang halus dan diskrit.
2. Zarah-zarah sesuatu jirim sentiasa bergerak.

Zarah-zarah yang membina jirim wujud dalam pelbagai bentuk iaitu:

Atom (dalam unsur logam dan gas adi).

• Zarah neutral yang terdiri daripada elektron yang bergerak mengelilingi nukleus yang terbina daripada proton dan neutron.
• Zarah yang paling ringkas dan tidak stabil kecuali atom gas adi.
• Contoh: satu atom magnesium, satu atom karbon, dll.

Molekul (dalam unsur bukan logam dan sebatian kovalen)

• Zarah neutral yang merupakan gabungan dua atau lebih atom yang sama atau berlainan jenis.
• Stabil.
• Contoh: 
  i. Satu molekul air terdiri daripada satu atom oksigen dan 2 atom hidrogen, H₂O. 
  ii. Satu molekul oksigen yang terdiri daripada 2 atom oksigen, O₂.

Ion (dalam sebatian ion)

• Zarah bercas yang terdiri daripada atom yang kehilangan elektron (ion positif) atau atom yang menerima elektron (ion negatif).
• Stabil.
• Contoh: 
  i. Ion natrium, Na⁺, terbentuk daripada atom natrium yang kehilangan elektron. 
  ii. Ion klorida, Cl^-, terbentuk daripada atom klorida yang telah menerima elektron.

Zarah-zarah dalam sesuatu unsur mungkin merupakan atom atau molekul. Dalam unsur logam dan gas adi, zarah wujud sebagai atom. Bagi kebanyakan unsur bukan logam, atom-atom bergabung antara satu sama lain untuk membentuk molekul. Zarah unsur bukan logam biasanya wujud sebagai molekul. Contohnya;

• Logam besi ialah unsur yang mengandungi satu jenis atom sahaja, iaitu atom besi.
• Oksigen ialah unsur bukan logam yang mengandungi satu jenis atom, iaitu atom oksigen. Dua atom oksigen bergabung untuk membentuk satu molekul oksigen. Oleh itu, zarah-zarah dalam gas oksigen merupakan molekul oksigen, O₂.
• Unsur bukan logam seperti hidrogen, nitrogen, klorin, fosforus, sulfur, bromin, iodin dan fluorin juga mengandungi zarah-zarah molekul.

Zarah-zarah dalam suatu sebatian mungkin merupakan molekul atau ion.Sebatian ion mengandungi zarah ion manakala sebatian kovalen mengandungi zarah molekul. Contohnya;

• Air ialah sebatian kovalen kerana terdiri daripada molekul yang terbentuk daripada gabungan atom oksigen dan atom hidrogen, iaitu H₂O.
• Garam biasa (natrium klorida) ialah sebatian ion kerana terdiri daripada ion natrium dan ion klorida yang terbentuk daripada unsur natrium dan unsur klorin masing-masing.

Eksperimen-eksperimen yang menyokong Teori Zarah Jirim adalah termasuk;

• Resapan gas bromin dalam udara.
• Resapan kalium manganat (VII) dalam air.
• Resapan kuprum (II) sulfat dalam pepejal.
• Gerakan Brown.
• Eksperimen titisan minyak (anggaran saiz zarah).

Bab 3 - Formula dan Persamaan Kimia (Chemical Formulae and Equations)

Jisim Atom Relatif & Jisim Molekul Relatif

Kita sudah biasa dengan mengukur jisim dengan penimbang makroskopik (macroscopic scale). Kita juga boleh menimbang sebungkus gula, sebungkus tepung atau pun berat diri kita sendiri dengan menggunakan penimbang yang terdapat di rumah kita.

Walau bagaimanapun, adalah mustahil bagi kita untuk menimbang jisim satu atom dalam unit gram. Sedangkan sebiji debu pun mengandungi lebih daripada 10¹⁷atom! Sebagai contoh, suatu atom tembaga/kuprum (copper) mempunyai berat kira-kira 1.06 x 10^-22 gram. Jelasnya, tiada sebarang mesin penimbang (weighing machine) yang boleh memberikan bacaan jisim satu atom.

Adalah mustahil untuk menimbang atom dalam unit gram. Jadi para ahli kimia (chemists) membandingkan berat satu atom dengan satu atom lain yang lain yang telah telah dijadikan rujukan piawai (standard). Perbandingan jisim suatu atom dengan suatu atom yang lain dipanggil sebagai jisim atom relatif (relative atomic mass).

Pada mulanya, ahli kimia membandingkan jisim suatu atom dengan jisim atom hidrogen (hydrogen) kerana ianya adalah elemen yang paling ringan yang diketahui (the lightest element known). Jisim atom suatu atom hidrogen diberikan nilai dengan 1 unit. Sebagai contoh, suatu atom natrium/sodium adalah 23 kali lebih berat daripada suatu atom hidrogen, dan dengan itu, jisim atom relatif bagi Na ialah 23.

Jisim satu atom Na = Jisim 23 atom hidrogen. Secara alternatifnya,

Pada tahun 1919, seorang saintis British bernama Aston mencipta spektrometer jisim (mass spectrometer). Dari spektrometer jisim, ia mendapati bahawa hidrogen terdiri daripada 3 isotop (isotopes), iaitu ¹H, ²H dan ³H. Ini menunjukkan bahawa purata jisim atom relatif bagi hidrogen adalah lebih daripada 1 unit, dan dengan membandingkan jisim unsur-unsur lain dengan atom hidrogen dengan andaian bahawa j.a.r. (r.a.m) adalah 1 unit adalah tidak tepat.

Kemudiannya, atom oksigen telah dipilih sebagai piawai (standard). Pada masa itu, satu fakta yang telah diketahui adalah oksigen terdiri daripada tiga isotop, iaitu, ¹⁶O, ¹⁷O dan ¹⁸O. Walau bagaimanapun, masalah timbul apabila ahli fizik menggunakan isotop oxygen-16 sebagai piawai, manakala ahli kimia pula menggunakan jisim purata 3 isotop oksigen sebagai piawaian. Oleh itu, wujud dua skala bagi jisim atom relatif suatu atom.

Akhirnya, pada tahun 1961, kedua-dua kumpulan saintis tersebut telah bersetuju untuk menggunakan carbon-12 sebagai standard. Jisim atom carbon-12 diberikan nilai tepat kepada 12 unit. Dengan itu, masalah kewujudan dua skala j.a.r (jisim atom relatif) dapat diatasi.

Karbon (carbon) dipilih sebagai piawai kerana:

1. Banyaknya isotop suatu unsur carbon-12 adalah hampir 99%. Isotop carbon-13 and carbon-14 hanya terdiri lebih kurang 1% sahaja. Oleh itu, jisim atom karbon yang menggunakan isotop carbon-12 atau menggunakan jisim purata tiga isotop karbon adalah masih lagi 12.00 unit.
2. Karbon adalah berbentuk pepejal pada suhu bilik (room temperature). Tidak seperti hidrogen dan oksigen yang berbentuk gas, ia tidak memerlukan bekas berpenutup untuk mengandunginya.
3. Karbon hadir (present) dalam pelbagai bahan organik, iaitu, kayu, gas asli dan petroleum. Oleh itu, karbon adalah mudah diperolehi. Karbon boleh diperolehi dengan membakar bahan-bahan organik dengan bekalan oksigen yang terhad.

Jisim atom relatif (A_r) suatu unsur ditakrifkan sebagai, bilangan kali ganda satu atom sesuatu unsur lebih berat daripada 1/12 jisim atom karbon-12,iaitu:

Sebagai contoh, satu atom natrium/sodium, Na adalah 23 kali lebih berat daripada 1/12 jisim satu atom carbon-12. Oleh itu, jisim atom relatif bagi Na ialah 23.

Oleh itu jisim atom relatif Na ialah 23.
(Nota: jisim satu carbon-12 atom adalah 12 unit)

Molekul (molecule) adalah kumpulan kecil atom-atom yang turut serta bersama. Yang paling mudah/ringkas adalah molekul dwiatom (diatomic molecules) seperti O₂, N₂, Cl₂. Contoh molekul triatom (triatomic molecules) adalah CO₂ dan H₂O.

Beberapa contoh molekul yang lebih besar adalah ammonia (NH₃), metana (methane,CH₄), sulfur (sulphur, S₈), fosforus (phosphorus,P₄) dan etanol (ethanol, C₂H₅OH).

Jisim molekul relatif (M_r) bagi sebatian (compound) ditakrifkan sebagaibilangan kali ganda satu molekul suatu sebatian lebih berat daripada 1/12 jisim atom carbon-12, iaitu:

Sebagai contoh, molekul metana, CH₄, adalah 16 kali lebih berat daripada 1/12 jisim karbon-12. Oleh itu, jisim molekul relatif bagi CH₄ ialah 16.